Nadciśnienie tętnicze jest jednym z czynników zwiększających ryzyko chorób układu krążenia, które należą do głównych zagrożeń zdrowia i życia człowieka. Badania wskazują, że skuteczność terapii hipotensyjnej (obniżającej ciśnienie tętnicze) determinuje wprowadzenie przez chorych właściwych modyfikacji stylu życia, których najważniejszym elementem wydaje się być właściwy sposób żywienia. Racjonalne odżywianie może przeciwdziałać i zmniejszać nasilenie przebiegu wielu chorób, a szczególnie chorób cywilizacyjnych, do których należy m.in. nadciśnienie tętnicze. Mimo zaleceń dietetyków obserwuje się liczne nieprawidłowości związane z niewłaściwymi nawykami żywieniowymi i niską wiedzą żywieniową. Ponadto zaobserwowano znaczący wpływ niektórych używek m.in. alkoholu, którego spożywanie nawet w niewielkich ilościach przez osoby z nadciśnieniem tętniczym wiązało się z częstszymi błędami żywieniowymi (większym, niż w przypadku osób niepijących alkoholu, poborem energii z dietą oraz spożyciem tłuszczu, nasyconych kwasów tłuszczowych, cholesterolu i sodu).
W żywieniowej prewencji i terapii wysokiego ciśnienia tętniczego obok właściwego spożycia tłuszczu, sodu i błonnika pokarmowego wydają się brać udział również składniki mineralne, m.in. sód i potas oraz wapń i magnez. (…)
W literaturze dostępne są badania wskazujące na zależność między wartościami ciśnienia krwi a spożyciem wapnia i magnezu, zwłaszcza przy wysokiej podaży sodu w diecie. Wu i wsp. zaobserwowali ponadto obniżenie ciśnienia tętniczego dzięki suplementacji magnezem. Badania wskazują, że codzienne spożycie z pokarmem odpowiedniej ilości wapnia (ok. 900 mg) i magnezu (ok. 350 mg) wspomaga zachowanie prawidłowych wartości ciśnienia krwi. Stwierdzono również, że niskie spożycie wapnia i magnezu w codziennej diecie zwiększa ryzyko nadciśnienia tętniczego. Pozytywne działanie magnezu zdają się również dowodzić analizy diety DASH (dieta polecana osobom borykającym się z problemem nadciśnienia), ponieważ produkty w niej występujące są często bogatym źródłem tego pierwiastka. Zaleca się zatem w nadciśnieniu spożycie większej ilości orzechów, warzyw, kasz i owoców, w celu dostarczenia rekomendowanej dawki magnezu – około 350 mg/dzień.
Wapń odgrywa znaczącą rolę w kurczliwości mięśni oraz działaniu obwodowego napięcia naczyniowego. (…) Stwierdzono również, że niskie stężenie wapnia w surowicy krwi wpływa na podwyższenie ciśnienia tętniczego krwi, z powodu zmniejszonej aktywności ATP-azy wapniowej, co ogranicza wypływ wapnia z komórek mięśni gładkich. Należy pamiętać, że składniki mineralne i ich oddziaływanie są ze sobą ściśle powiązane w organizmie. Jak zaobserwowano, jedną z przyczyn hipokalcemii (stanu obniżonego poziomu wapnia we krwi) jest niedobór magnezu, co świadczy o konieczności prawidłowej podaży tych pierwiastków w diecie.
W związku z potencjalnym wpływem wapnia i magnezu w prewencji i terapii nadciśnienia tętniczego zasadna wydaje się kontrola poziomu tych pierwiastków, zwłaszcza u osób, u których niskie spożycie może prowadzić do niedoborów i ich obniżenia w organizmie. (…)
Badania
Przeprowadzono badania z udziałem 30 pacjentów (16 kobiet i 14 mężczyzn) w Klinice Chorób Wewnętrznych, Zaburzeń Metabolicznych i Nadciśnienia Tętniczego Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu. Byli to pacjenci z pierwotnym nadciśnieniem tętniczym, w wieku 47 ± 12 lat, bez dodatniego wywiadu w kierunku chorób współistniejących (cukrzycy, choroby niedokrwiennej serca, nadczynności lub niedoczynności tarczycy, choroby nowotworowej, zaburzonej funkcji nerek). W celu właściwej weryfikacji uzyskane wyniki zestawiono z danymi otrzymanymi w analizie grupy 29 zdrowych osób – wolontariuszy (15 kobiet i 14 mężczyzn), w wieku 40 ± 13 lat, wchodzących w skład grupy kontrolnej.
Zawartość Ca i Mg we włosach oznaczano metodą spektrofotometrii atomowoabsorpcyjnej (ASA), przy użyciu aparatu Zeiss AAS-3. Odcinki włosów o długości 3 cm pobierano (wykluczając z badania włosy farbowane) z 6 miejsc głowy (część potyliczna), tuż przy skórze. (…)
Ocenę spożycia analizowanych składników mineralnych przeprowadzono za pomocą wykonanego trzykrotnie 24-godzinnego wywiadu żywieniowego, z wykorzystaniem „Albumu fotografii produktów i potraw”. Zawartość wapnia i magnezu, występujących w całodziennych racjach pokarmowych ustalano na podstawie komputerowej bazy danych, przygotowanej w programie Dietetyk. W obliczeniach uwzględniono straty kulinarne i technologiczne.
Wyniki
Stwierdzono, że osoby z nadciśnieniem tętniczym spożywały mniejszą (p < 0,05) ilość wapnia aniżeli osoby zdrowe (544 mg vs. 702 mg). W przypadku obu grup zaobserwowano niską realizację zalecanego dziennego spożycia, na poziomie 60% RDA w grupie badanej i 78% RDA w grupie kontrolnej. Uwagę zwraca niedoborowe spożycie wapnia przez kobiety z nadciśnieniem tętniczym (430 ± 390 mg), odpowiadające zaledwie 48% zalecanego dziennego spożycia. Analiza spożycia magnezu w diecie również wykazała, że osoby w grupie badanej spożywały mniejszą (p < 0,05) ilość tego pierwiastka niż osoby w grupie kontrolnej (212 mg vs. 294 mg), realizując zalecane dzienne spożycie jedynie na poziomie 60% RDA. Szczególnie mały pobór magnezu w całodziennych racjach pokarmowych, odpowiadający 55% RDA zaobserwowano u mężczyzn z nadciśnieniem tętniczym (204 ± 91 mg).
Pomimo mniejszego, aniżeli u osób zdrowych, oraz niedoborowego spożycia wapnia i magnezu, analiza zawartości tych pierwiastków we włosach wykazała większą ich kumulację u osób z nadciśnieniem tętniczym. W przypadku wapnia stwierdzono jego zawartość we włosach na poziomie 1381 ± 780 μg/g u osób w grupie badanej i 1102 ± 869 μg/g u osób zdrowych (p < 0,05). Szczególnie duże różnice wystąpiły między mężczyznami z nadciśnieniem tętniczym i w grupie kontrolnej (1442 ± 759 μg/g vs. 1084 ± 935 μg/g, p < 0,05). Analiza zawartości magnezu wykazała z kolei zawartość tego pierwiastka we włosach na poziomie 104 ± 122 μg/g w grupie badanej i 64 ± 54 μg/g w grupie kontrolnej (p < 0,05). W przypadku osób z nadciśnieniem tętniczym uwagę zwraca fakt, że dużą zawartość magnezu stwierdzono jedynie we włosach kobiet (162 ± 137 μg/g vs. 68 ± 69 μg/g, p < 0,05), natomiast u mężczyzn w tej grupie zaobserwowano blisko dwukrotnie niższy poziom magnezu we włosach aniżeli u mężczyzn zdrowych (29 ± 21 μg/g vs. 59 ± 37 μg/g, p < 0,05), co mogło wiązać się z jego niedoborowym spożyciem w diecie tych osób. Ocena stosunków molowych wapnia i magnezu we włosach, pomimo niższych wartości u pacjentów z nadciśnieniem tętniczym aniżeli u osób zdrowych (8,84 ± 6,69 vs. 17,7 ± 23,87), nie wykazała natomiast istotności statystycznych.
Omówienie
Pomimo nie do końca wyjaśnionej roli wapnia i magnezu, uznaje się, że właściwe ich spożycie w diecie wydaje się mieć udział w patogenezie niekorzystnych zmian ciśnienia krwi, poprzez wpływ tych składników mineralnych m.in. na biosyntezę białek, hormonów i innych czynników oddziałujących na funkcję śródbłonka naczyniowego. Należy pamiętać, że pierwiastki te i ich oddziaływanie w organizmie są ze sobą ściśle powiązane. Niedostateczna podaż jednego składnika mineralnego, poprzez zaburzenie odpowiednich proporcji, może wpływać na działanie innych pierwiastków, a także metaboliczną i humoralną kontrolę ciśnienia tętniczego. Djoussé i wsp. zaobserwowali, że istnieje związek dziennego spożycia produktów mlecznych z rozwojem nadciśnienia tętniczego. Na podstawie powyższych badań stwierdzono istnienie odwrotnej zależności (p = 0,02) pomiędzy zawartością wapnia w diecie a wzrostem ciśnienia krwi. Podobnie Steffen i wsp. w badaniach przeprowadzonych z udziałem 4304 osób w wieku 18 – 30 lat stwierdzili wpływ spożycia mleka (p < 0,05) na obniżenie stopnia rozwoju nadciśnienia tętniczego. Z kolei Moore i wsp. wykazali, że osoby spożywające co najmniej dwa razy dziennie produkty mleczne w dzieciństwie, w momencie osiągnięcia wieku dorosłego odznaczały się niższym skurczowym ciśnieniem krwi średnio o 7 mm Hg. Nie stwierdzono natomiast istotnej różnicy między wartościami rozkurczowego ciśnienia tętniczego u badanych osób. Warto wspomnieć, że Stamler i wsp. zaobserwowali wyższe ciśnienie u osób spożywających większą ilość wapnia w diecie, jednak w tej grupie stwierdzono również nadmierny pobór energii oraz spożycie cholesterolu i sodu. W niniejszych badaniach, w szczególności wśród osób z nadciśnieniem tętniczym, wykazano bardzo małe spożycie wapnia (430 mg przez kobiety i 678 mg przez mężczyzn) i magnezu (219 mg – kobiety i 204 mg – mężczyźni) w całodziennych racjach pokarmowych. Na podstawie wyników programu WOBASZ również stwierdzono niedostateczną zawartość tych składników mineralnych w diecie Polaków. Spożycie wapnia i magnezu w ww. populacji wynosiło średnio 460 mg Ca i 223 mg Mg przez kobiety oraz 571 mg Ca i 300 mg Mg przez mężczyzn. Podobne obserwacje poczyniono w ramach badań Pol-MONICA Bis. Pomimo wzrostu (p<0,0001) spożycia wapnia i magnezu między rokiem 1993 a 2001 stwierdzono nadal małą zawartość tych pierwiastków w diecie mieszkańców Warszawy (kobiety – 472 mg Ca i 231 mg Mg; mężczyźni – 532 mg Ca i 306 mg Mg). Bolesławska i wsp. również wykazali, że poziom spożycia wapnia i magnezu w diecie Polaków charakteryzuje się niedoborem, bez względu na płeć oraz stosowany model żywienia. Uwagę zwraca mniejsza podaż tych składników mineralnych przez osoby stosujące dietę „optymalną” w porównaniu z dietą „tradycyjną” (kobiety – Ca: 444 mg vs. 592 mg, Mg: 183 mg vs. 243 mg; mężczyźni – Ca: 541 mg vs. 710 mg, Mg: 219 mg vs. 325 mg). W przypadku osób młodszych – studentek AWFiS w Gdańsku – zaobserwowano podobne spożycie wapnia (698 mg) i magnezu (240 mg), jakie stwierdzono w przypadku kobiet zdrowych, biorących udział w niniejszych badaniach (655 mg Ca i 272 mg Mg). Obserwowana podaż wapnia i magnezu w diecie na poziomie niedoboru, którą potwierdzają powyższe analizy, może wiązać się ze zmianą nawyków żywieniowych Polaków. Sikora i wsp. na podstawie roczników statystycznych GUS z lat 1990 – 2005 wykazali w gospodarstwach domowych rencistów i emerytów zmniejszenie spożycia mleka i jego przetworów o 44% oraz produktów zbożowych o około 20%. Również Sygnowska i wsp. stwierdzili, że obserwowane niedobory wapnia i magnezu związane są z niedostatecznym spożyciem produktów mlecznych, pokrywającym jedynie 40 – 60% zalecanego dziennego spożycia tych składników mineralnych. Warto wspomnieć również, że niewielką preferencję mleka, kefirów i maślanek wykazują także osoby młode, co może prowadzić do zwiększenia ryzyka chorób dietozależnych w tej grupie badanych respondentów.
Niedostateczne spożycie wapnia i magnezu w grupie pacjentów z nadciśnieniem tętniczym może wpływać na zmniejszenie skuteczności prowadzonej terapii. Uwagę zwraca natomiast fakt, że pomimo mniejszego spożycia wapnia i magnezu przez chorych z nadciśnieniem tętniczym w niniejszych badaniach, poziom tych pierwiastków we włosach był wyższy wśród tych osób aniżeli w grupie kontrolnej. Zasadne wydaje się zatem okresowe monitorowanie poziomu wybranych składników mineralnych w organizmie i ostateczne potwierdzenie, jaką rolę pełnią w etiopatogenezie nadciśnienia tętniczego. W przypadku analizy zawartości wapnia i magnezu nie stwierdzono znaczących różnic między stężeniem tych pierwiastków w osoczu krwi osób z nadciśnieniem tętniczym i normotensyjnych (Ca: 4,69 μg/100 ml vs. 4,86 μg/100 ml; Mg: 1,41 μg/100 ml vs. 1,53 μg/100 ml). Również Wartanowicz i wsp. wykazali zbliżone średnie poziomy wapnia (2,14 mmol/l vs. 2,02 mmol/l) i magnezu (0,83 mmol/l vs. 0,89 mmol/l) w surowicy krwi pacjentów z nadciśnieniem tętniczym i osób zdrowych. Taneja i Mandal wykazali z kolei wyższe stężenie magnezu w surowicy krwi osób z wysokim ciśnieniem tętniczym (0,66 mg/dl vs. 0,24 mg/dl). Autorzy tego artykułu stwierdzili również korelacje (p < 0,001) między poziomem magnezu w surowicy a skurczowym (r = 0,88) i rozkurczowym (r = 0,81) ciśnieniem krwi. Warto wspomnieć jednak, że powyższe obserwacje wydają się negować wyniki badań Khana i wsp., którzy nie potwierdzili hipotezy, że niskie stężenie magnezu wpływa na ryzyko rozwoju nadciśnienia tętniczego i chorób sercowo-naczyniowych. Obserwowane przez autorów rozbieżności poziomu niektórych składników mineralnych mogą wiązać się z działaniem czynników homeostatycznych, oddziałujących na ich stężenie we krwi. Z tego względu bardziej miarodajnym materiałem badawczym w analizie zawartości składników mineralnych w ustroju wydają się być próbki włosów. W ocenie składu makro- i mikroelementów we włosach Goch i wsp. stwierdzili wyższy poziom Ca (513 μg/g vs. 496 μg/g), natomiast mniejszą zawartość Mg (32,7 μg/g vs. 33,3 μg/g) we włosach chorych z nadciśnieniem tętniczym aniżeli osób zdrowych. Różnice zawartości tych pierwiastków nie były jednak statystycznie istotne, przy czym wartości te były niższe w stosunku do stwierdzonych w niniejszych badaniach w grupie pacjentów z nadciśnieniem tętniczym (Ca: 1380 μg/g; Mg: 104 μg/g). Uwagę zwraca także zaobserwowany w przedstawianej pracy wyższy (p < 0,05) poziom Mg we włosach kobiet w grupie badanej (162 μg/g) aniżeli w grupie kontrolnej (68 μg/g). Warto wspomnieć również, że zawartość magnezu we włosach kobiet z nadciśnieniem tętniczym była również ponad pięciokrotnie większa niż u mężczyzn wchodzących w skład grupy badanej. Karaszewski i wsp. stwierdzili natomiast wyższy poziom magnezu we włosach osób po przebytym udarze mózgu w porównaniu z osobami zdrowymi (22 μg/g vs. 14 μg/g). Zbliżone wyniki do niniejszych badań uzyskali z kolei Suliburska i wsp. W badaniach własnych wykazano wyższy (p < 0,05) poziom wapnia we włosach osób z nadciśnieniem tętniczym (1313 μg/g vs. 845 μg/g). Zawartość magnezu była natomiast zbliżona w obu grupach (84 – 89 μg/g). W powyższych badaniach wykazano równocześnie mniejsze (p < 0,05) spożycie wapnia i magnezu przez osoby z nadciśnieniem tętniczym (Ca: 573 mg vs. 781 mg; Mg: 228 mg vs. 375 mg). W przypadku chorych z zespołem metabolicznym stwierdzono natomiast mniejszą zawartość tych pierwiastków we włosach aniżeli u osób zdrowych (Ca: 79 mg% vs. 102 mg%; Mg: 5,8 mg% vs. 7,4 mg%).
Powyższe obserwacje dowodzą konieczności prowadzenia właściwej edukacji żywieniowej, wskazującej m.in. na znaczenie odpowiedniego spożycia wapnia i magnezu zarówno przez chorych z nadciśnieniem tętniczym, jak i osób młodych, zwłaszcza z dodatnim wywiadem rodzinnym w kierunku chorób metabolicznych. Zasadna wydaje się również okresowa kontrola stanu odżywienia wybranymi składnikami mineralnymi. (…).
Wnioski
- Pacjenci z nadciśnieniem tętniczym spożywają mało wapnia i magnezu w całodziennych racjach pokarmowych.
- We włosach osób z nadciśnieniem tętniczym stwierdza się większą zawartość wapnia i magnezu aniżeli u osób zdrowych.
- Zaobserwowane błędy żywieniowe, prowadzące do niedoborowego spożycia składników mineralnych, dowodzą konieczności zwiększenia działań edukacyjnych wśród pacjentów w zakresie sposobu żywienia, jako niezbędnego elementu niefarmakologicznej terapii nadciśnienia tętniczego.
Krzysztof Durkalec-Michalski, Joanna Suliburska, Zbigniew Krejbcio, Jan Jeszka, Paweł Bogdański, Analiza zależności pomiędzy spożyciem wybranych składników mineralnych a ich zawartością we włosach w wybranej grupie pacjentów z pierwotnym nadciśnieniem tętniczym, ŻYWNOŚĆ. Nauka. Technologia. Jakość, 2012, 2 (81), s. 186 – 197.
